Διανοητής, ασυμβίβαστος, με εικαστικό ταλέντο και εκρηκτική προσωπικότητα, ο Νίκος Κούνδουρος ήταν από τους σημαντικότερους Έλληνες σκηνοθέτες με απήχηση σε διεθνές ακροατήριο, εγκαινιάζοντας ένα καινούργιο ύφος ποιότητας και πλαστικότητας στον κινηματογράφο. Οι ταινίες του βρίσκονται σήμερα σε κινηματογραφικά μουσεία και ταινιοθήκες της Ευρώπης και της Αμερικής, ενώ ο ίδιος εκτιμήθηκε διεθνώς από ανθρώπους των Γραμμάτων και των Τεχνών.

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

Γεννήθηκε στην Αθήνα αλλά λίγες εβδομάδες αργότερα μεταφέρθηκε στον Άγιο Νικόλαο Κρήτης για να εγγραφεί στα δημοτολόγια του τόπου καταγωγής της οικογένειας του. Ο πατέρας του, Ιωσήφ Κούνδουρος, ήταν δικηγόρος και συνεργάτης του Ελευθέριου Βενιζέλου, ενώ η μητέρα του ήταν κόρη γνωστού εισαγγελέα της Κρήτης. Μεγάλωσε στην Αθήνα μαζί με τη μητέρα και τα δύο αδέλφια του (τον μεγαλύτερο Ρούσσο και τον μικρότερο Γιώργο) αλλά για μεγάλο διάστημα απόντα τον πατέρα του λόγω διώξεων από τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Με αφετηρία την αγάπη του για την αγιογραφία, αποφασίζει μετά το θάνατο του πατέρα του το 1942 να σπουδάσει ζωγραφική και γλυπτική. Καταφέρνει να μπει στη Σχολή Καλών Τεχνών – με ψεύτικα πιστοποιητικά ηλικίας – μόλις 16 ετών, να μαθητεύσει κοντά στον Μιχάλη Τόμπρο (αν και θεωρούσε «δάσκαλό του» τον Γιάννη Μόραλη) και να αποφοιτήσει το 1948.

Συμμετείχε στην Αντίσταση μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, τραυματίστηκε με τρεις σφαίρες στο πόδι στα Δεκεμβριανά και γλίτωσε τελικά την εκτέλεση. Έχοντας αποφοιτήσει από την Καλών Τεχνών ξεκινά να σπουδάζει στην Αρχιτεκτονική, όμως το 1949 κατά το πρώτο έτος των σπουδών του συλλαμβάνεται και οδηγείται εξόριστος στη Μακρόνησο λόγω των πολιτικών του πεποιθήσεων. Εκεί, ο Νίκος Κούνδουρος έγινε φίλος με πολλούς καλλιτέχνες, εντάχθηκε σε μια επίλεκτη ομάδα διανοούμενων, ανέπτυξε στενή φιλία με τον Τάσο Ζωγράφο και τον Θανάση Βέγγο και ήρθε σε επαφή με τη σκηνοθεσία μέσα από τις παραστάσεις που ανέβαζαν οι εξόριστοι στο θέατρο που είχε χτιστεί με δική του επίβλεψη. Όταν το 1952 αφέθηκε ελεύθερος είχε ήδη στο μυαλό του την ιδέα για μια πρώτη ταινία…

Ο ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

Ο Νίκος Κούνδουρος σκηνοθέτησε συνολικά 11 ξεχωριστές ταινίες – αρκετές με δικά του σενάρια – που έλαβαν διεθνή αναγνώριση. Μετά την απελευθέρωσή του από τη Μακρόνησο και βαθύτατα επηρεασμένος από τον ιταλικό νεορεαλισμό γυρίζει το 1954 τη «Μαγική Πόλη» σε σενάριο της Μαργαρίτας Λυμπεράκη. Η ταινία αποσπά εξαιρετικές κριτικές και προβάλλεται εκτός συναγωνισμού στο 15ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας όπου ξαφνιάζει ευχάριστα και το διεθνές κοινό. Δεύτερη ταινία του είναι ο πρωτοποριακός στη σύλληψή του «Δράκος» (1956) σε σενάριο του Ιάκωβου Καμπανέλλη και τον Ντίνο Ηλιόπουλο στον κορυφαίο ρόλο της καριέρας του. Η ταινία εντάσσεται στο διαγωνιστικό πρόγραμμα του 17ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας και καθιερώνει τον Νίκο Κούνδουρο διεθνώς, αν και εντός των συνόρων λαμβάνει αρνητικές κριτικές και δεν σημειώνει εμπορική επιτυχία. Με το πέρασμα του χρόνου όμως αποκτά ολοένα και περισσότερη αναγνώριση. Γίνεται η πρώτη (και για χρόνια η μοναδική) ελληνική ταινία που εντάχθηκε στη συλλογή του Μουσείου Κινηματογράφου στο Παρίσι, ενώ το 1960 στην 1η Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης είναι μία από τις τρεις ταινίες που βραβεύονται στο πλαίσιο του Αφιερώματος Ελληνικός Κινηματογράφος 1955-1960.

Παρά την εμπορική αποτυχία του Δράκου ο Νίκος Κούνδουρος ολοκληρώνει το 1958 την τρίτη ταινία του σε δικό του σενάριο αυτή τη φορά. Ο Φιλοποίμην Φίνος παρότι γνωρίζει την αντιεμπορικότητα των – λεγόμενων τότε – ταινιών ποιότητας, εκτιμά ιδιαίτερα το ταλέντο του Κούνδουρου και αναλαμβάνει την παραγωγή. Έτσι «Οι Παράνομοι» είναι η πρώτη ταινία για τον ελληνικό εμφύλιο με εξαιρετική εικαστική εικόνα, όμως η επιμονή του Κούνδουρου απέναντι στις απαιτήσεις της λογοκρισίας οδηγεί στο να σταματήσει η προβολή της ταινίας μετά από μια μόλις εβδομάδα. Την ίδια χρονιά σκηνοθετεί την ταινία «Το Ποτάμι» με Αμερικανούς παραγωγούς και τη στήριξη της Φίνος Φιλμ. Στην πορεία έρχεται σε σύγκρουση με τους Αμερικάνους παραγωγούς για το μοντάζ της ταινίας και η ταινία συμμετέχει στην 1η Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης (1960) με δύο διαφορετικές εκδοχές. Τελικά το «Ποτάμι» αποσπά δύο βραβεία, για την σκηνοθεσία του Νίκου Κούνδουρου και για τη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι. Η διαμάχη του σκηνοθέτη με τους Αμερικάνους παραγωγούς θα συνεχιστεί και η ταινία θα μείνει για χρόνια «στα κουτιά» μέχρι το 1965 που κυκλοφορεί στις αίθουσες με την «Αμερικάνικη» εκδοχή της.

Η ώρα της μεγάλης καταξίωσης έρχεται το καλοκαίρι του 1963, όταν ο Νίκος Κούνδουρος παρουσιάζει στο 13ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου τις «Μικρές Αφροδίτες» σε σενάριο Βασίλη Βασιλικού και Κώστα Σφήκα, και τιμάται με την Αργυρή Άρκτο για την καλύτερη σκηνοθεσία. Λίγες εβδομάδες αργότερα η ταινία διαγωνίζεται στην 4η Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης και αποσπά τρία βραβεία (καλύτερης ταινίας, καλύτερης σκηνοθεσίας και καλύτερης μουσικής του Γιάννη Μαρκόπουλου). Στην ίδια διοργάνωση ο Κούνδουρος βραβεύεται εις διπλούν από τους κριτικούς για την σκηνοθεσία και το σενάριο της ταινίας.

Το καλοκαίρι του 1966 ξεκινά τα γυρίσματα στην Κρήτη για την ταινία με τον προσωρινό τίτλο «Το πρόσωπο της Μέδουσας». Όμως η επιβολή της Δικτατορίας των συνταγματαρχών τον αναγκάζει να αυτοεξοριστεί και να ζήσει στο Παρίσι, τη Ρώμη και το Λονδίνο, εκεί όπου ολοκληρώνει την ταινία μετά από πολλές αναθεωρήσεις του σεναρίου και της αρχικής μορφής της, παίρνοντας και τον οριστικό τίτλο «Vortex». Με την πτώση της Χούντας επιστρέφει στην Ελλάδα και γυρίζει με παραγωγό της Φίνος Φιλμ το ντοκιμαντέρ «Τα Τραγούδια της Φωτιάς» (1974) που αποτυπώνει εικόνες μετά την παλινόρθωση της Δημοκρατίας, τις μαζικές εκδηλώσεις εκείνης της περιόδου αλλά και τη συγκλονιστική μαρτυρία του αντιστασιακού Χρήστου Ρεκλείτη για τα βασανιστήρια τα οποία υπέστη. Την ίδια χρονιά γυρίζει στην Κύπρο το τηλεοπτικό ντοκιμαντέρ «Ελληνιστί Κύπρος».

Στην όψιμη καλλιτεχνική περίοδο του Νίκου Κούνδουρου ξεχωρίζει η άτυπη «ιστορική τριλογία» που απαρτίζεται από τις ταινίες «1922» (1978) με βάση το βιβλίο του Ηλία Βενέζη “Το νούμερο 31328”, «Μπορντέλο» (1985) που λαμβάνει χώρα στα Χανιά του 19ου αιώνα και «Μπάυρον – Μπαλάντα για ένα Δαίμονα» (1992) σε μια φιλόδοξη Ελληνοσοβιετική παραγωγή με γυρίσματα στην Κριμαία. Το «1922» απέσπασε επτά βραβεία στο 19ο Φεστιβάλ Ελληνικού κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης (μεταξύ των οποίων το Α’ Βραβείο Καλύτερης ταινίας και το βραβείο Καλύτερης σκηνοθεσίας) και το «Μπάυρον – Μπαλάντα για ένα Δαίμονα» απέσπασε επτά βραβεία στο ελληνικό διαγωνιστικό πρόγραμμα του 33ου Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης (μεταξύ των οποίων το βραβείο Καλύτερης Ταινίας). Η φιλμική πορεία του Νίκου Κούνδουρου ολοκληρώθηκε με τις ταινίες «Οι Φωτογράφοι» (1998) και το Αγγλικής παραγωγής «Ένα Πλοίο για την Παλαιστίνη» (2012) πάνω σε δικό του σενάριο.

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ

Αν και κατεξοχήν κινηματογραφικός δημιουργός, ο Νίκος Κούνδουρος καταπιάστηκε στην καριέρα του και με το θέατρο σε μερικές πολύ σημαντικές παραστάσεις. Το 1980 με πρωτοβουλία του Σπύρου Ευαγγελάτου σκηνοθέτησε στο ΚΒΘΕ την «Όπερα της Πεντάρας» του Μπέρτολτ Μπρεχτ. Το 1994 σκηνοθετεί την παράσταση «Αντιγόνη, Κραυγή Ειρήνης» συνοριακή γραμμή της Ελλάδας με την πρώην Γιουγκοσλαβία και το 1996 σκηνοθετεί την όπερα του Μίκη Θεοδωράκη «Ηλέκτρα» που παρουσιάζεται στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού.

Το 1998 Νίκος Κούνδουρος ανέλαβε για λογαριασμό του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών, την καλλιτεχνική διεύθυνση της Ένατης Συνάντησης Αρχαίου Δράματος ενώ την επόμενη χρονιά σκηνοθέτησε την εμπνευσμένη από τον Σοφοκλή παράσταση «Εγώ η Αντιγόνη» που παρουσιάστηκε στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου. Τέλος, στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού σκηνοθετεί το 2000 την όπερα «Ερωτόκριτος» βασισμένη στο έργο του Βιτσέντζου Κορνάρου πάνω σε μουσική του Γιάννη Μαρκόπουλου και το 2002 τη λαϊκή όπερα «Ο Διγενής Ακρίτας και η Βασίλισσα των Αμαζόνων» σε μουσική του Νίκου Κυπουργού.

ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ

Ο Νίκος Κούνδουρος είχε κάνει ένα γάμο. Το 1980 παντρεύτηκε τη δημοσιογράφο, θεατρική κριτικό και μεταφράστρια Σωτηρία Ματζίρη. Απέκτησε δύο παιδιά, τον Σήφη και τη Διαλεχτή.

Έγραψε τα αυτοβιογραφικά βιβλία «Ονειρεύτηκα πως Πέθανα»» (Ίκαρος, 2009), Γράμματα από την Κριμαία – 1991» (Άγρα, 2016) και «Μνήμη Απειθάρχητη – Ημερολόγιο» (Άγρα, 2016), καθώς και τον θεατρικό μονόλογο «Η Απολογία του Θεόφιλου Τσάφου» (Αιγόκερως, 2011). Το 1993 γράφει το βιβλίο «Περιπλάνηση, ο Βίος και η Πολιτεία του Μέμου Μακρή», (Εξάντας,1993) ενώ το 1998 εκδόθηκε, υπό την εποπτεία του, ο τόμος «Stop Carre» με μακέτες, σχέδια και φωτογραφίες από τα πρόσωπα, τα σκηνικά και τα κοστούμια των ταινιών του.

ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ

Το 1995, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Στεφανόπουλος του απένειμε τον Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος για την προσφορά του στην τέχνη.

Είχε διατελέσει πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Σκηνοθετών από το 1986 έως το 1987, η οποία το 2014 τον τίμησε με ειδική πλακέτα.

Είχε διατελέσει πρόεδρος του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων – ΚΕΘΕΑ (1993 – 1995) και της Πολιτιστικής Εταιρείας Αρχιπέλαγος για την προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς του Αιγαίου από το 1997 έως το θάνατο του.

Το 2005 ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτορας του Τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Το 2015 ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτορας του τμήματος Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης.

Σχεδίασε το μνημειακών διαστάσεων γλυπτό «Η Αρπαγή της Ευρώπης» που από το 2012 κοσμεί το λιμάνι του Αγίου Νικολάου στην Κρήτη.

Υπήρξε έως το θάνατο του επίτιμος πρόεδρος της Ταινιοθήκης της Ελλάδας.

ΘΑΝΑΤΟΣ

Ο Νίκος Κούνδουρος πέθανε στις 22 Φεβρουαρίου 2017, σε ηλικία 90 ετών.